ยาคุมธุโคฬกาทิกถาวณฺณนา

[283] ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพติ อิทํ สงฺคีติการกวจนํฯ น หิ ภควา ตเมว สิกฺขาปทํ ทฺวิกฺขตฺตุํ ปญฺญเปสิ, เอวํ เอวรูเปสูติ เอเกฯ ปฐมปญฺญตฺตเมว สนฺธาย วุตฺตํ, ตถาปิ น จ เต ภิกฺขู สาปตฺติกา ชาตาฯ กถํ? ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติยาฯ ‘‘อปิจ มยํ กาลสฺเสว ปิณฺฑาย จริตฺวา ภุญฺชิมฺหา’’ติ วุตฺตํฯ มาติกาวิภงฺเค (ปาจิ. 227) จ ‘‘ปรมฺปรโภชนํ นาม ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตเรน โภชเนน นิมนฺติโต, ตํ ฐเปตฺวา อญฺญํ ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรํ โภชนํ ภุญฺชติ, เอตํ ปรมฺปรโภชนํ นามา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา อญฺญํ โภชนํ นาม นิมนฺตนโต ลทฺธํ ยํ กิญฺจีติ สิทฺธํฯ ยสฺมา น โภชฺชยาคุนิมนฺตนโต ลทฺธโภชนํ, ตสฺมา ‘‘เอตฺถ อนาปตฺตี’’ติ เต ภิกฺขู ปริภุญฺชิํสูติฯ เอตฺถ ‘‘ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา ปน อญฺญนิมนฺตนโต ลทฺธโภชนเมว ภุญฺชนฺตสฺส อาปตฺติ, เนตรนฺติ อนุญฺญาตํฯ ตโต ปฏฺฐาย ตสฺส อนาปตฺติวาเร ‘‘นิจฺจภตฺเต สลากภตฺเต ปกฺขิเก อุโปสถิเก ปาฏิปทิเก’’ติ วุตฺตํฯ ปุพฺเพ เวสาลิยา ปญฺญตฺตกาเล นตฺถิ, ยทิ อตฺถิ, อฏฺฐุปฺปตฺติมาติกาวิภงฺควิโรโธ, ตสฺมา ‘‘อปิจ มยํ กาลสฺเสว ปิณฺฑาย จริตฺวา ภุญฺชิมฺหา’’ติ อฏฺฐุปฺปตฺติยํ วุตฺตตฺตา, ปทภาชเนปิ ‘‘อญฺญํ ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรํ โภชนํ ภุญฺชตี’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา จ ปฐมํ วา ปจฺฉา วา นิมนฺติตํ โภชนํ ฐเปตฺวา อนิมนฺติตเมว ภุญฺชนฺตสฺส อาปตฺติ, เนตรนฺติ กิญฺจาปิ อาปนฺนํ, ‘‘น, ภิกฺขเว, อญฺญตฺร นิมนฺติเตน อญฺญสฺส โภชฺชยาคุ ปริภุญฺชิตพฺพา’’ติ วุตฺตตฺตา ปน ปฐมนิมนฺติตโภชนโต อญฺญํ ปจฺฉา ลทฺธํ นิมนฺติตโภชนํ, นิจฺจภตฺตาทีนิ จ ภุญฺชนฺตสฺส อาปตฺตีติ อาปชฺชมานํ วิย ชาตนฺติ อนุปญฺญตฺติปฺปสงฺคนิวารณํ, อนิมนฺตนโภชเน อาปตฺติปฺปสงฺคนิวารณญฺจ กโรนฺโต, ปฐมปญฺญตฺติสิกฺขาปทเมว อิมินา อตฺเถน ปริณาเมนฺโต จ ‘‘ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพ’’ติ ภควา อาห, ตสฺมา ตโต ปฏฺฐาย ปจฺฉา นิมนฺตนโภชนํ ภุญฺชนฺตสฺเสว อาปตฺติฯ เตสุ น นิจฺจภตฺตาทีนีติ อาปนฺนํฯ เตเนวายสฺมา อุปาลิตฺเถโร ตสฺส อนาปตฺติวาเร ‘‘นิจฺจภตฺเต’’ติอาทีนิ ปญฺจ ปทานิ ปกฺขิปิตฺวา สงฺคายิฯ อธิปฺปายญฺญู หิ เต มหานาคา, ตสฺมา ปฐมเมว ยํ ภควตา วุตฺตํ ‘‘ปญฺจ โภชนานิ ฐเปตฺวา สพฺพตฺถ อนาปตฺตี’’ติ วจนํ, ปจฺฉาปิ ตํ อนุรกฺขนฺเตน อโภชนํ มธุโคฬกํ อปรามสิตฺวา โภชฺชยาคุ เอว วุตฺตาติ เอวํ อาจริโยฯ

เอตฺถาห – ยถา ปจฺฉาลทฺธเลเสน เถเรน นิจฺจภตฺตาทิปกฺเขโป กโต, เอวํ กถินกฺขนฺธเก ปรมฺปรโภชนํ ปกฺขิปิตฺวา ‘‘อตฺถตกถินานํ โว, ภิกฺขเว, ฉ กปฺปิสฺสนฺตี’’ติ กิมตฺถํ น วุจฺจนฺติ? วุจฺจเต – ยถาวุตฺตเลสนิทสฺสนตฺถํฯ อญฺญถา อิทํ สิกฺขาปทํ เวสาลิยํ, อนฺธกวินฺเท จาติ อุภยตฺถ อุปฑฺฒุปฑฺเฒน ปญฺญตฺตํ สิยาฯ โน เจ, สาปตฺติกา ภิกฺขู สิยุํ, น จ เต สาปตฺติกา อปฺปฏิกฺขิตฺเตปิ เตสํ กุกฺกุจฺจทสฺสนโตฯ ‘‘เตน หิ, พฺราหฺมณ, ภิกฺขูนํ เทหีติฯ ภิกฺขู กุกฺกุจฺจายนฺตา น ปฏิคฺคณฺหนฺตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ

เตสญฺหิ ‘‘ปริภุญฺชถา’’ติ ภควโต อาณตฺติยา ปริภุตฺตานมฺปิ ‘‘โอทิสฺสกํ นุ โข อิทํ อมฺหาก’’นฺติ วิมติปฺปตฺตานํ วิมติวิโนทนตฺถํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยาคุญฺจ มธุโคฬกญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ เอวมิธาเปเต ปญฺญตฺตํ ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทํ โอมทฺทิตฺวา ปรมฺปรโภชนํ กถํ ภุญฺชิสฺสนฺตีติฯ เอตฺถาหุ เกจิ อาจริยา ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปเทเนว ‘‘อญฺญสฺส โภชนํ น กปฺปตี’’ติ ชานนฺตาปิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยาคุญฺจา’’ติ วิสุํ อนุญฺญาตตฺตา ‘‘ปฏคฺคิทานมหาวิกฏาทิ วิย กปฺปตี’’ติ สญฺญาย ภุญฺชิํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อปิจ มยํ กาลสฺเสว โภชฺชยาคุยา ธาตา’’ติอาทิ, ตํ อยุตฺตํ ตตฺถ อฏฺฐุปฺปตฺติมาติกาวิภงฺควิโรเธน อนาปตฺติวาเร นิจฺจภตฺตาทีนํ อสมฺภวปฺปสงฺคโต, ภิกฺขูนํ สาปตฺติกภาวานติกฺกมนโต, มิจฺฉาคาหเหตุปฺปสงฺเคน ภควตา อนุญฺญาตปฺปสงฺคโต จฯ เต หิ ภิกฺขู ยสฺมา ภควา กตฺถจิ วินยวเสน กปฺปิยมฺปิ ‘‘คาถาภิคีตํ เม อโภชเนยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. 1.194; สุ. นิ. 81; มิ. ป. 4.5.9) ปฏิกฺขิปติ, ตสฺมา ภควโต อธิปฺปายํ ปติ ‘‘กุกฺกุจฺจายนฺตา น ปฏิคฺคณฺหนฺตี’’ติ วุตฺตํ, สิกฺขาปทํ ปติ ภควาปิ อตฺตโน อธิปฺปายปฺปกาสนตฺถเมว ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยาคุญฺจา’’ติ อาหฯ ทุรวคฺคาโห หิ ภควโต อธิปฺปาโยฯ ตถา หิ ภารทฺวาชสฺส ปายาสํ อโภชเนยฺยนฺติ อกตวิญฺญตฺติปฺปสงฺคโต ปฏิกฺขิปิฯ อานนฺทตฺเถเรน วิญฺญาเปตฺวา สชฺชิตํ เตกฏุลยาคุํ ปน ‘‘ยทปิ, อานนฺท, วิญฺญตฺตํ, ตทปิ อกปฺปิย’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ยทปิ, อานนฺท, อนฺโตวุตฺถ’’นฺติอาทิเมวาหฯ เตน โน เจ ตํ อนฺโตวุตฺถํ กปฺปตีติ อธิปฺปายทสฺสเนน ปณีตโภชนสูโปทนวิญฺญตฺติสิกฺขาปทานิ อุปตฺถมฺเภติ ภควโตปิ กปฺปติ, ปเคว อมฺหากนฺติฯ

[284] คิลานสฺเสว ภควตา คุโฬ อนุญฺญาโตติ ‘‘ยานิ โข ปน ตานิ คิลานานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสายนียานี’’ติ (ปารา. 622) วจนวเสน วุตฺตํ, เตเนว เต อิธ ปฏิคฺคหเณ กุกฺกุจฺจายิํสุฯ อิธ ปน ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานสฺส คุโฬทก’’นฺติ วตฺตพฺเพ คุฬาธิการตฺตา ปุพฺเพ อนุญฺญาตญฺจ วตฺวา อคิลานสฺส คุโฬทกํ อนุญฺญาตํ, เตน คิลาเนน สติ ปจฺจเย คุโฬ ปริภุญฺชิตพฺโพ, คุโฬทกํ อสติ ปจฺจเยปิ วฏฺฏตีติ อิมํ วิเสสํ ทีเปติฯ ตตฺถ ‘‘คุโฬทกํ กาลิเกสุ สตฺตาหกาลิกํ, ภควตา โอทิสฺสานุญฺญาตตฺตา สตฺตาหาติกฺกเมน ทุกฺกฏ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ, อุทกสมฺภินฺนตฺตา สตฺตาหกาลิกภาวํ ชหติฯ

‘‘ยถา อมฺพาทิ อุทกสมฺภินฺนํ ยามกาลิกํ ชาตํ, ตถา สตฺตาหกาลิกํ ชหิตฺวา ตทนนฺตเร ยาวชีวิเก ฐิต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตํ, ตญฺจ ภควตา โอทิสฺสานุญฺญาตตฺตา ปจฺจเวกฺขณาภาเว โทโส นตฺถิฯ ‘‘คุโฬทก’นฺติ วุตฺตตฺตา อุทกคติก’’นฺติ วทนฺติฯ ยทิ อุทกมิสฺสํ อุทกคติกํ โหติ, มธุปิ สิยา ตํ ตถา อนุญฺญาตตฺตาฯ มา โหตุ, อปฺปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํ สิยา อุทกคติกตฺตา, ตญฺจ น โหติ, ‘‘สพฺพตฺถาปิ อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพ’’นฺติ อญฺญตรสฺมิํ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ

[285] สุญฺญาคารนฺติ จตุตฺถชฺฌานํฯ

กปฺปิยภูมิอนุชานนกถาวณฺณนา

[295] โอรวสทฺทนฺติ มหาสทฺทํฯ พหูหิ สมฺปริวาเรตฺวาติ เอตฺถ เอเกนาปิ วฏฺฏติฯ ‘‘พหูสุ เอกสฺสปิ วจเนน สห สิยาติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ ‘‘อามสิตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา อนามสิเต น วฏฺฏติฯ ‘‘โทโส นตฺถี’’ติ วจเนน เสสาปิ อนุญฺญาตาฯ ‘‘ภิตฺติญฺเจ อุปสนฺเต ปจฺฉา ตํ ปูเรนฺติ, ตตฺถ กาตุํ น วฏฺฏติ, ปกติภูมิยํเยว กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ ตํ อุปริ อฏฺฐกถายํ ‘‘อิฏฺฐกาทีหิ กตาจยสฺสา’’ติอาทินา วิรุชฺฌติ วิยฯ มตฺติกาปิณฺฑํ วาติ เอตฺถ ‘‘อสติยา อนธิฏฺฐิตาย สริตฏฺฐานโต ปฏฺฐาย เจ อุปริ อธิฏฺฐิตา, เหฏฺฐา ฐิตํ ภณฺฑํ อกปฺปิยํ, อุปริฏฺฐิตเมว กปฺปิยํ, อยเมตฺถ วิเสโส’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ กปฺปิยกุฏิ ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ เอวํวิเธ ปุน กาตพฺพาติ อตฺโถฯ กปฺปิยกุฏิํ กาตุํ เทมาติ เอตฺถ กปฺปิยกุฏิกิจฺจํ กาตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ โภชนสาลา ปน เสนาสนเมว, ตสฺมา ตตฺถ กาตพฺพนฺติ อปเรฯ ‘‘อกเตปิ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘มุขสนฺนิธิ นาม โภชนกาเล สนฺนิธี’’ติ ลิขิตํฯ มุขสนฺนิธีติ ตสฺส นามํฯ ‘‘ยทิ สนฺนิธิ โหติ, ปาจิตฺติยํ ภเวยฺย, มุขสนฺนิธิ ปน ทุกฺกฏํ, ตสฺมา สนฺนิธิ อนธิปฺเปตา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ตสฺส สนฺตกํ กตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา อนเปกฺขวิสฺสชฺชนํ นาธิปฺเปตํฯ จีวรวิกปฺปเน วิย กปฺปิยมตฺตํ ญาตพฺพนฺติ เกจิฯ